Oglądając serial i film „The End of Evangelion” czułem wiele sprzecznych emocji ale i również duży podziw dla autora Hideaki Anno za stworzenie tak wielowątkowej historii, pełnej interpretacji i wieloznaczności. Moja opinia i podjęta dyskusja dotyczyć będzie głównie warstwy psychologicznej bohaterów, w której dostrzegam mnogość ciekawych interpretacji. Serial wywołał we mnie potrzebę zmierzenia się z jego znaczeniem i podzielenia się swoimi odczuciami.

O serialu
„Neon Genesis Evangelion” jak i film „The End of Evangelion” traktuje jako całość historii i odnoszę się do obydwu dzieł reżysera. Trzeba na wstępie dodać, że oryginalne zakończenie znajduje się w serialu, a zakończenie filmowe stanowi zaspokojenie ciekawości fanów dotyczące głównie tła fabularnego. Dla autora najistotniejsza była warstwa psychologiczna, na niej się skupił i to ona w moim odczuciu stanowiła dla Hideaki Anno powód stworzenia przedstawionej historii. Istotne jest to, że reżyser kilka lat przed rozpoczęciem prac na Evangelionem chorował na depresję, przez co wydaje się, że historia stanowi pewien rodzaj autoterapii, zmierzenia się ze sobą, swoim życiem. Mimo, że fabuła stanowi dla autora tło, jest niezwykła w swoim czerpaniu z kultury, mitologii, religii, wątków jednoczenia i zbiorowości ludzkiej. Archetypy te jak i cała fabuła mocno odnosi się do dorobku Carla Gustava Junga (zachęcam do poczytania o nim). W samym serialu widzę wiele wątków zaczerpniętych z psychologii analitycznej, teorii Frauda, psychologii poznawczej i rozwojowej. W swojej opinii odnoszę się głównie do Shinjiego, który dla mnie stanowi nie tylko głównego bohatera ale i postać identyfikowaną z całą gamą różnych wątków, które łączy. Czy stanowi też obraz głównego reżysera i scenarzysty, niestety nie znalazłem na to odpowiedzi.

Zarys Shinjiego
Nastolatek w okresie adolescencji, mający 14 lat, porzucony przez ojca i wychowujący się bez matki, która zmarła gdy miał tylko kilka lat. Najprościej można napisać że ma „depresję”, tyle tylko, że jest to, tylko czubek góry lodowej. Jest on samotny, czuje się porzucony przez ojca, odczuwa głęboki smutek i niechęć do rzeczywistości od której ucieka słuchając muzyki. Zmaga się z własnym dojrzewaniem nie tylko fizycznym ale co istotniejsze z tworzeniem osobowości i tożsamości własnej, a przecież do takich wyzwań nie został odpowiednio przygotowany przez brak pełnej kochającej rodzinny. Mimo to, jest nie jako zmuszany przez otoczenie do podjęcia dorosłych ról. Bardzo boi się odrzucenia, czuje że nie jest wartościowy, nie wie tak naprawdę kim jest, a jedyne czego pragnie to być chwalonym. Nie ma więc łatwo w życiu, a jego introwertyczna natura nie ułatwia mu funkcjonowania. Serial więc wrzuca naszego bohatera w rzeczywistość, od której nie może uciec i musi się z nią zmierzyć.

„Męskość”
Interpretując serial i film Hideakiego w pierwszym planie dostrzegam pewien trójkąt zależności między głównym bohaterem Shinjim, jego niedostępnym ojcem Gendo i mężczyzną z zewnętrzną Kajim. Ten trójkąt może wydawać się trochę niezrozumiały ale biorąc pod uwagę główną oś fabularną i psychologiczną, czyli odrzucenie przez ojca. Stanowi pewien szkielet funkcjonowania innych postaci z serialu. Pozostałymi głównymi postaciami są kobiety, które związane są w taki czy inny sposób z tymi dwoma mężczyznami. Chłopak próbuje za wszelką cenę zdobyć szacunek ojca, którego interesuje tylko własny cel. Przez co wzorzec mężczyzny przestaje być dla niego atrakcyjny. Ojciec jest oschły, manipuluje innymi, dąży do osiągnięcia własnych korzyści, nie liczy się z innymi. Stanowi pewien obraz idealnego dyrektora wielkiego instytutu, dla którego inne jednostki się nie liczą. Ma jednak i pewne zalety, jest opanowany, skuteczny, logiczny. Z drugiej strony mamy Kajiego, młodszego mężczyznę, który choć na mniejszą skalę dąży do wyznaczonego celu, jest zdecydowany, nie hamuje swoich popędów czy emocji. Liczy się ze zdaniem i uczuciami innych. Mimo, że interakcji między tą trójką, nie jest wiele to ich istotność sprawia, że interpretuję ją jako szkielet bazowy serialu. Shiji nie wybiera między jednym obrazem męskości a drugim. Właściwie obserwuje oba i żaden go nie satysfakcjonuje. Jednak to w jednym z odcinków o znaczącym podtytule „Męskie Starcie” Shinji, przeprowadza, krótką rozmowę z Kajim. Zachęca on bohatera do podjęcia decyzji, wyboru między powrotem do pilotowania (metaforycznie wybraniem życia dla innych) a biernością i pogodzeniem się z losem. Oczywiście otoczenie fabularne niejako zmusza go do tego. Jednak w moim odczuciu Kaji i Gendo to dwa męskie obrazy, pomiędzy którymi kształtuje się obraz mężczyzny w oczach Shinjiego. Mężczyzny w rozumieniu osoby kierującej swoim życiem, akceptującym siebie, dążącym do wyznaczonego celu. Te dwa obrazy łączą się również z pozostałymi bohaterkami serialu tworząc w moim rozumieniu pewne archetypy: Gendo – intelekt, pozbawienie emocji, własny cel, ale i doskonałość, uwielbienie, brak wad, bezpieczeństwo; Kaji – emocje, spryt, zmienność, ból, walka, pożądanie.

Depresja
Wspomniana wyżej przeze mnie „depresja” to bardziej skrót myślowy, wielu składowych czynników, z którymi zmaga się Shinji. Na jego stan, który zmienia się w takcie serialu, Składa się odrzucenie, samotność, niskie poczucie własnej wartości, brak poczucia kim jest. Najważniejszą rolę w budowaniu pozytywnego obrazu siebie spełnia w życiu chłopaka otoczenie. Relacje które tworzy w trakcie trwania serialu. Koledzy z klasy dają mu namiastkę normalności a nawet podziwiają i chwalą go za to co robi. Opiekunka i jednocześnie szefowa bezpieczeństwa Misato stanowi namiastkę matki, której nigdy nie miał, koleżanki, pilotki dają mu poczucie przynależności, współdziałania i pracy w grupie. Zaczyna czuć się dostrzeżony, potrzebny, przestaje odczuwać samotność. Zmienia się to w finale serialu gdzie zmuszony jest zabić istotę, która jest dla niego prawdziwie dobra, daje mu pełne zrozumienie i miłość bezwarunkową, czyli coś czego nie doświadczył od momentu śmierci matki. Akt śmierci zmienia Shinjiego i powoduje pełne zanurzenie się w depresyjności. Oś samotności bohatera nie ma bowiem charakteru tylko relacji międzyludzkich, a utraty relacji symbiotycznej z matką. Pilotując EVĘ 1 taką namiastkę otrzymuje, czuje się chroniony, jest wewnątrz „robota”, która zapewnia bezpieczeństwo a nawet bezpośrednio jest połączona z jego zmarłą matką. Dokonując więc zabójstwa istoty, która realnie dała mu miłość, czuje się rozdarty. Podjął ją bo musiał, bo zdecydował mimo, że wyboru tak naprawdę nie miał. To obciążenie konsekwencjami doprowadza u niego do rozwoju depresji, której rzeczywisty obraz oglądamy w filmie. Aspekt psychologiczny rozwijany jest w serialu w którym w moim odczuciu mamy wiele z elementów psychologii poznawczej i klasyczną Triadę Becka (polecam poczytać). Końcowe odcinki serialu to właściwie monologi bohaterów i zwalczanie własnych myśli, które popychają ich w stronę depresji. Mierzą się z nimi i w konsekwencji udaje się im zaakceptować siebie czego finał, widzimy już w filmie. Parafrazując słowa Shinjiego „rzeczywistość która mnie otacza może się zmienić, moje czyny i ocena mnie samego wcale nie jest taka zła, a przyszłość która mnie czeka nie jest jednoznacznie przepełniona bólem i smutkiem. Muszę zaakceptować, że w życiu nie odczuwam tylko dobrych, przyjemnych uczuć, jest w nim też miejsce na ból i samotność. Jeśli chcę, mogę mieć kontrolę na rzeczywistością, wymaga to wysiłku i nie jest łatwe ale tego pragnę”. Shinji, przełamuje swoją depresję, podejmuje próbę zmiany, akceptuje swoje decyzję i przestaje się za nie obwiniać. Końcowe sceny serialu stanowią więc pozytywny koniec historii.

„Ja”
Trzeci ważny wątek bohatera to odpowiedź na pytanie: kim jest. Dotyczy rozwoju własnej osobowości i budowy swojej tożsamości. Tutaj ten aspekt opiera się głównie na relacjach z kobiecymi postaciami, choć mężczyźni stanowią i tu ważne figury. Osobiście dostrzegam tutaj dwie pary bohaterek, które mimo różnicy wieku dotyczą zbliżonych wątków i elementów psychologicznych. Mamy więc Asukę i Misato, które są związane z Kajim oraz Rei i Ritsuko, które związane są z postacią Ojca bohatera, Gendo. Czemu tak dzielę tak postacie ? Po za tłem fabularnym dostrzegam w tych postaciach dwie odmienne natury. Shinji i jego dwie koleżanki Asuka i Rei stanowią kolejny trójkąt który dostrzegalnie można interpretować przynajmniej na dwa sposoby. Pierwszy dotyczy klasycznego podziału osobowości według Freuda, gdzie Asuka reprezentuje id – czyli popędy, emocję, dążenie do celu za wszelką cenę, napęd do działania, zmianę; Rei reprezentuje superego – dostosowanie i przestrzeganie zasad, poświęcenie, posłuszeństwo normom i opiekunom; Shiniji reprezentuje ego – czyli musi balansować i wybierać między tymi konstruktami osobowości, tak by móc istnieć w społeczeństwie, jednocześnie spełniając swoje potrzeby. Shinjiego pociągają obie formy, bardziej boi się swoich emocji i Asuki, jednak to ona niejako wymusza na nim pewne działania i interakcję, Rei stanowi pewien obiekt „idealny”, odległy i to sam bohater inicjuje relację z nią. Robi to bo jest to dla niego łatwiejsze, atrakcyjniejsze i mniej niekomfortowe niż relacja z Asuką. Druga interpretacja dotyczy sfer samych relacji i poczucia bezpieczeństwa. Tutaj Rei, która przypomina matkę głównego bohatera i jest związana z jego Ojcem (który darzy ją wyraźnym szacunkiem) staje się obiektem bezpiecznym, nie wiążą się z nią silne emocję, jest przewidywalna, uległa, zagubiona i w relacji tej Shinji czuję się swobodniej, ma poczucie większej kontroli i bezpieczeństwa, nie musi konfrontować się ze swoimi trudnościami w kontaktach z nią, nawet sam stara jej się pomóc. Asuka jest znów przeciwieństwem, jest zmienna, wprowadza chaos, burzy równowagę, stanowi element dla bohatera nieprzewidywalny, nie potrafi jej zrozumieć ale jednocześnie to ona stanowi jego obiekt pożądania seksualnego, to ją w wizjach prosi o pomoc. Oczywiście taka interpretacja mocno spłyca obie bohaterki, prezentuje je tylko jako figury tła dla Shinjiego, co nie jest prawdą, gdyż również i one przeżywają głębokie trudne emocje i muszą odnaleźć własne drogi do ich rozwiązania. Asuka walczy z odrzuceniem przez matkę, jej utratą w wyniku choroby, natomiast Rei próbuje zrozumieć kim jest, a także zrozumieć, że nie musi wypełniać każdego polecania by być wartościowa. Teoretycznie więc ich problemy stanowią rozwinięcie problemów samego bohatera, który zmaga się właśnie i ze śmiercią matki, która na emocjonalnym poziomie jest dalej odrzuceniem, a problemem własnej wartości, lękiem przed utratą uwagi, samotnością. Wspomniane wcześniej Misato (opiekunka bohatera i była partnerka Kajiego) oraz Ritsuko (główna naukowiec instytutu) mają inne priorytetu, obie reprezentują właśnie emocje (Misato) i aspekt superego (Ritsuko) obie cierpią z powodu nie spełnionych oczekiwań dotyczących mężczyzn. Mimo wszystko potrafią się zrozumieć i porozumieć bo łączy je przyjaźń i pewna harmonijna koegzystencja, którą nabyły w czasach studenckich gdy w ich gronie przyjaciół był Keji.

Jedność
Ważnym wątkiem, który porusza serial jest z mistyczna jedność, która pozwoli uniknąć bólu, lęku, samotności. Na pewno stanowi to element podniesienia problemu społecznej izolacji i trudności w nawiązywaniu relacji międzyludzkich. Zatracenie w jedności ma być lekiem na „nieprzyjemne emocje”, ma być doskonałością, dokonaniem ascendencji. Użyte przez autora Hideakiego Anno motywy biblijne i religijne tylko podkreślają ważność tego wątku i sprawiają, że archetypy te łatwiej przenikają do widza. Mimo to podkreśla on bardziej ludzką naturę jedności i złączenia w postaci seksualności i miłości. Okazuje się ona głównym motywem działania Gendo, to jej pragną Misato i Ritsuko, tego również chce Asuka w prośbach do swojego opiekuna Kejiego a nawet Rei w pośredni sposób pragnie tego od Gendo. Płaszczyzna społecznej jedności odnosi się w indywidualnych jednostkach do miłości międzyludzkiej. Shinji również jej pragnie, mimo że z trudem jest w stanie taka potrzebę okazać. Gdyż oznacza się do przyznania do swoich potrzeb, podjęcia wysiłku by je spełnić, akceptacji siebie. Wątek ten najjaskrawiej prezentuje Misato, której łapczywość miłości międzyludzkiej wiąże się z utratą ojca ale też lękiem przed partnerem którego przypomina. Tu również widzimy więc zmagania postaci miedzy pragnieniami i lękiem z nimi związanymi.

Podsumowanie
Poruszam tu tylko cześć wątków, skupiam się na głównym bohaterze, mimo że podobną interpretację można napisać przynajmniej o 5 postaciach z serialu bo tyle tu materiału źródłowego, tyle możliwych interpretacji i różnorodności. Z tych istotniejszych wartych zastanowienia to wątek Ritsuko, jej kobiecości i relacji z matką. Misato wątek miłosny i utraty ojca, czy wymiar społeczny serialu, dotyczący jedności, lęku międzyludzkiego i granic własnego ja. Serial i film jest dziełem kultury. Jest jednak trudny w odbiorze. Dla mnie stanowił ciekawe wyzwanie interpretacyjne ale zostawił na tyle silne wrażenie że chciałem się nim podzielić. Shinji nie rozwiązał swoich problemów ale postanowił się z nimi zmierzyć. W kluczowych sytuacjach podejmował działanie dla kogoś ale może tak naprawdę robił to dal siebie. Zaczął podejmować decyzję, przestał być zależny od akceptacji ojca, zmierzył się z bólem utraty matki, nawiązywał relację międzyludzkie i zrozumiał że chce żyć rzeczywistością ze wszystkimi jej konsekwencjami.