Recenzja filmu

Brutalna szczerość (2023)

Reżyserski debiut Nicole Holofcener nosił tytuł "Walking and Talking", trafnie identyfikując sedno jej kina. Holofcener od zawsze po prostu reżyserowała, jak ludzie chodzą, oraz pisała, co mówią. Tylko tyle i aż tyle. Jej filmy są bowiem zwodniczo niepozorne – i dzięki temu idealnie skalibrowane do chwytania rzeczywistości. Zarówno w skali mikro (jako dramatyzacja niuansów międzyludzkich interakcji), jak i w skali makro (jako papierek lakmusowy naszej narcystyczno-neurotycznej współczesności). Holofcener, reżyserka i scenarzystka, wciąż robi filmy o tym, że sami jesteśmy reżyserami i scenarzystkami swoich życiorysów, nieustannie regulującymi własne zachowania, plączącymi się w szczegółach znaczeń i intencji, tekstów i podtekstów. Oryginalny tytuł "Brutalnej szczerości" – "You Hurt My Feelings" – jest więc (znów) jak najbardziej na miejscu.

Kiedy poznajemy parę głównych bohaterów – pisarkę Beth (Julia Louis-Dreyfus) i psychoterapeutę Dona (Tobias Menzies) – wydają się być aż zbyt idealni. Nie dość, że zdrowi, zawodowo spełnieni i świetnie sytuowani, to jeszcze – mimo lat małżeńskiego stażu – wciąż zapatrzeni w siebie nawzajem. Nawet ich syn Eliot (Owen Teague) nie może znieść słodyczy, jaką emanują, kiedy na każdym kroku manifestują swoje porozumienie dusz. Nagle w tryby tej – wydawać by się mogło – idealnie naoliwionej rodzinnej machiny dostaje się jednak drobny kamyczek wątpliwości. Ziarenko kryzysu kiełkuje błyskawicznie i wkrótce cała konstrukcja dobrego samopoczucia zaczyna grozić zawaleniem. Czy owa "doskonała" równowaga była tylko wspartą na kruchutkich fundamentach iluzją?

Z jednej strony: komediowe perypetie nowojorskich inteligentów, z drugiej – satyra na spuchnięte ego. Nie inaczej: "Brutalna szczerość" sytuuje się gdzieś w pół drogi między Woodym Allenem a Rubenem Östlundem. Z Allena mamy nowojorską scenerię, analizujących swoje neurozy inteligentów i nienachalny ton "indie realizmu". Z Östlunda z kolei – socjologiczne zacięcie, zapał do lustrowania obyczajowego Zeitgeistu i (poniekąd) Julię Louis-Dreyfus, która zagrała przecież w amerykańskim remake’u "Turysty". Ale, inaczej niż Allen, Holofcener unika sensacji. Zamiast wianuszka "fotogenicznych" zdrad, romansów i mezaliansów, reżyserka proponuje zupełnie banalny punkt wyjścia: ot, żona podsłuchuje krytyczną uwagę męża; ot, psychoterapeuta podsłuchuje krytyczną uwagę pacjenta. Od Östlunda różni ją natomiast podejście do bohaterów. Podczas gdy szwedzki twórca jest w swojej ocenie bezlitosny, Holofcener utrzymuje ton ciepłej wyrozumiałości. 

Paradoks (a może właśnie nie?): jak na film przekłuwający baloniki ego "Brutalna szczerość" stanowi przykład kina skrajnie nieegocentrycznego. To jest właśnie owa "zwodnicza niepozorność", o której wspominałem. Holofcener reżyseruje i pisze w sposób absolutnie funkcjonalny: nie bawi się w ozdobniki, w ornamenty, w stylizacje. Jej kamera i jej pióro pragmatycznie celują do wspólnej bramki: w centrum uwagi jest konflikt – czyli bohater – czyli człowiek. Dialogi są więc czystym dramaturgicznym mięchem spiętrzających się napięć i nieporozumień, a obiektyw po prostu ogniskuje w punkcie największego tarcia. Plan ogólny dla kontekstu, zbliżenie na emocję, kontr-zbliżenie na reakcję – wystarczy. Nawet casting jest tu absolutnie "przezroczysty": Julia Louis-Dreyfus i Michaela Watkins po prostu wyglądają jak siostry, Owen Teague po prostu wygląda jak syn Tobiasa Menziesa. Absolutnie czysta robota reżysersko-aktorsko-scenariopisarska. Nie widzimy sznurków spektaklu, tylko bohaterów z problemami: ich osobowości uwikłane w język, ich role społeczne uwikłane w konwenanse. A przecież o tym właśnie jest to film.

"Problemy pierwszego świata", parsknie ktoś i pewnie będzie miał rację. "Brutalna szczerość" faktycznie pokazuje, w jaki sposób dobrobyt staje się pułapką dla świadomości. Wobec braku dramatów trzeba stworzyć sobie jakieś dramaty: relatywnie wysoki dochód netto i relatywnie dużo czasu wolnego to szczególny rodzaj światopoglądowej soczewki. Dzięki temu uniwersalne zagwozdki, z którymi w mniejszym lub większym stopniu utożsami się każdy, mogą ulec tu (komediowemu) wyolbrzymieniu. Bohaterowie – pisarka, psychoterapeuta, dekoratorka wnętrz, aktor – wciąż mówią o tym, że "świat płonie", ale jedynym "pożarem" w najbliższym polu widzenia są niedole ich introspekcji i miłości własnej. Czy są dobrzy w swoich zawodach? Czy mogą ufać komplementom najbliższych? Czy w ogóle chcieliby usłyszeć "szczerą prawdę" (cokolwiek miałaby ona oznaczać)? 
 
Holofcener piętnuje niniejszym impas kultury postterapeutycznej. Pokazuje, jak wraz z upowszechnieniem się języka empatii, samorealizacji, spełnienia, wyostrzyła się wrażliwość na własnym punkcie, a my zapędziliśmy się w retoryczny kozi róg: w spiralę bycia wyrozumiałym, choć asertywnym, czułym na innych, ale skupionym na sobie, zdrowym, byle z jakąś traumą w zanadrzu. Kiedyś na kozetkach zmagano się z nieświadomością, dziś problem stanowi raczej nadświadomość. "Sens życia" pozostaje wszak tym bardziej ulotny, im bardziej się na nim fiksujesz. Zabawna scena, jedna z wielu w "Brutalnej szczerości": toksyczne małżeństwo, z którym pracuje Don, potrafi zgodzić się tylko w jednym – że nie chce już uczęszczać na terapię. Ale przecież Holofcener nie nakręciła filmu antyterapeutycznego. Wręcz przeciwnie. Autorka wskazuje problem, z jakim terapia z zasady próbuje sobie poradzić. Sęk w tym, że chyba każdy, patrząc w lustro, lubi sobie korzystnie zmrużyć oczko i przekrzywić główkę. Niby w stronę prawdy – ale przez obwodnicę kłamstewka.